محتویات ظرف یا همان فضای مجازی با همین تراوش‌های ذهنی است که گاهی تلخ می‌شود و گاهی شور و گاهی هم بی‌نمک و شاید هم کم‌نمک.
فضای مجازی آن‌قدر اهمیت دارد که رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند اگر من امروز رهبر انقلاب نبودم حتماً رئیس فضای مجازی کشور می‌شدم یا در جایی دیگر می‌فرمایند: اهمیت فضای مجازی به اندازه اهمیت انقلاب اسلامی است.
پس از اتفاقات اخیر نیز رهبر معظم انقلاب با تأکید بر اهمیت پاسداشت امنیت روانی جامعه در بیانات خود با انتقاد از کسانی که این امنیت را در فضای مجازی با برخی مطالب، شایعات یا تحلیل‌ها و تفسیرهای غلط دچار تشویش، اضطراب، ترس و تردید می‌کنند، از مسئولان کشور خواستند همان‌گونه که درباره امنیت «مرزها و کوچه و خیابان و زندگی مردم» وظایف مهمی دارند، در خصوص حفظ امنیت روانی مردم نیز کاملاً احساس مسئولیت کنند.
قدرت رسانه‌های اجتماعی
علی‌اصغر محکی، استاد علوم ارتباطات در همین خصوص به خبرنگار ما می‌گوید: امروزه محتوای رسانه‌های اجتماعی قدرت زیادی در شکل دادن به عقاید، باورها، دگرگون کردن عادات زندگی و تفسیر رویدادها دارند و کارکرد مثبت این رسانه‌ها می‌تواند آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی، الگوسازی مثبت، راهنمایی افکار عمومی در پیوستن به امور همدلانه و خیراندیشانه، حمایت از آسیب‌دیدگان، کاهش استرس و اضطراب و مبارزه با تهدیدهای روانی باشد.
محکی اضافه می‌کند: اما در نقطه مقابل، وجه کژکارکردی این رسانه‌ها، سلب آرامش و امنیت روانی مردم و جامعه از راه انتشار شایعات، تفسیرهای اشتباه، بزرگ‌نمایی برخی رویدادهای کم‌اهمیت و یا ارائه اطلاعات نادرست، مخدوش و تحریف شده است.
چند راهکار
محکی در پاسخ به این پرسش که در برابر این رویکرد آسیب‌زا که موجب اختلال امنیت روانی جامعه می‌شود چه باید کرد، می‌گوید: اقدامات در دو سطح کوتاه‌مدت و بلندمدت تعریف می‌شوند؛ در کوتاه‌مدت، اقدامات قانونی و برخورد با تولیدکنندگان و انتشاردهندگان این نوع اخبار و اطلاعات مطرح است که البته با توجه به گستردگی و تنوع و پیچیدگی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مجازی کاری بسیار دشوار، پرهزینه و با تأثیر کوتاه‌مدت است.
راه کوتاه مدت دیگر که اثربخشی بیشتری دارد، ابتکار، سرعت عمل و اقدام به‌موقع رسانه‌های رسمی در انتشار اخبار و اطلاعات درست است؛ در واقع شایعه هنگامی زمینه شیوع پیدا می‌کند که درباره رویدادی مهم یا مثلاً فقر و... کمبود اطلاعات وجود داشته باشد. پس باید رسانه‌ها و کانال‌های رسمی متولی اطلاع‌رسانی، در این خصوص به رسالت و وظیفه خود عمل کنند تا مانع انتشار اخبار جعلی، تحریف‌شده یا شایعات شوند.
اما راهکار بلندمدت که قطعی‌تر، مؤثرتر و پایدارتر است، ارتقای دانش و سواد رسانه‌ای آحاد جامعه است تا در برابر اخبار نادرست، منفعل و تسلیم نباشند و همانند یک کنشگر فعال، مسئولیت‌پذیر و آگاه، سره را از ناسره تشخیص دهند. البته باید پذیرفت تا رسیدن به این مرحله راهی طولانی در پیش داریم.
وی می‌گوید: به‌طور مثال دیروز در شبکه‌های مجازی فیلمی کوتاه از ملاقات یک سرباز (که به مرخصی آمده) با مادرش و سورپرایز کردن او منتشر شده که واجد لحظاتی عاطفی و احساسی از ملاقات مادر و فرزند است. اما در زیرنویس این فیلم کوتاه، به دروغ ادعا شده این سرباز جزو شهدای اخیر است.
اگر بیننده این فیلم دقت کند، آرم روی لباس آن سرباز مربوط به نیروی دریایی سپاه است و در رویدادهای این چند روز اخیر اصلاً شهیدی از نیروی دریایی سپاه پاسداران نداشته‌ایم.
محکی تصریح می‌کند: نکته مهم این است بخشی از این اخبار مخدوش و نادرست، با هدف مخدوش کردن سلامت و امنیت روانی مردم منتشر می‌شوند و قصد دارند از طریق واکنش‌های کاربران فضای مجازی، درباره سطح باورپذیری آحاد جامعه، به‌ویژه در مورد شایعات سازمان یافته، اطلاعات را جمع‌آوری کرده و آن را مبنای طراحی، تولید و انتشار شایعات بعدی قرار دهند.
بنابراین بسیار مهم است مردم در مورد آنچه در فضای مجازی به آن‌ها می‌رسد بسیار هوشیار باشند و به آن‌ها با دیده تردید و عدم قطعیت نگاه کنند و از انتشار آن‌ها تا هنگام روشن شدن ابعاد موضوع توسط رسانه‌های رسمی، جداً بپرهیزند.
این استاد ارتباطات می‌افزاید: این یک واقعیت مهم است که خاکریز نبرد با دشمنان و بدخواهان کشور عزیزمان ایران، محدود به لبه نظامی نمی‌شود و ابعاد اطلاعاتی، رسانه‌ای و روانی آن به مراتب اهمیت بیشتری یافته است.
اخبار جعلی با مردم چه می‌کند؟
سید علیرضا آل‌داوود، پژوهشگر رسانه و فضای مجازی نیز به قدس می‌گوید: متأسفانه امروز فضای مجازی و سکوهای خارجی بستر جنگ نرم و جنگ شناختی در کشور شده‌اند و دشمنان و حتی برخی افراد داخلی به تشدید ناامنی روانی در سطح جامعه در این بسترها رو آورده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: اخبار جعلی می‌تواند به‌طور مداوم روی مشکلات و چالش‌های جامعه تمرکز کند. این موضوع می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس و امید در افراد منجر شود و آن‌ها را در برابر مشکلات آسیب‌پذیرتر کند.
این پژوهشگر رسانه و فضای مجازی می‌افزاید: همچنین اخبار جعلی منجر به تصمیم‌گیری نادرست در افراد می‌شود. به عنوان مثال اگر فردی به‌طور نادرست اطلاعاتی درباره یک بیماری همه‌گیر دریافت کند، ممکن است تصمیمات نادرستی در مورد مراقبت‌های بهداشتی خود بگیرد که به سلامتی او آسیب برساند.
اخبار جعلی می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر سلامت جسمی و روانی افراد تأثیر بگذارد. این اخبار ممکن است به ایجاد ترس، وحشت، اضطراب و ناامنی در جامعه منجر شود و به‌طور قابل توجهی ثبات اجتماعی را به خطر بیندازد. بنابراین ضروری است افراد آگاهی خود را در مورد اخبار جعلی افزایش دهند و از منابع معتبر و قابل اعتماد برای دریافت اطلاعات استفاده کنند.
جنگ افکار به جای جنگ ابزار
سید علیرضا آل داوود تصریح می‌کند: در عصر حاضر جنگ ابزار به جنگ افکار تبدیل شده و دشمن با گسترش ناامنی روانی به دنبال اجرای برنامه‌های خود است. در موضوع غفلت از جنگ نرم نیز رهبر معظم انقلاب به این موضوع اشاره کردند.
یکی از مهم‌ترین اهداف دشمن در حوزه جنگ نرم، مأیوس کردن و ناامیدسازی مردم و مسئولان است. این مأیوس کردن منجر به نوعی اختلال روان‌شناختی به نام «درماندگی آموخته شده» که با بمباران اطلاعاتی اخبار جعلی و پیام‌های منفی، بزرگ‌نمایی مشکلات، سانسور موفقیت‌ها و پروپاگاندای سیاه رسانه‌ای همراه است.
پژوهشگر رسانه و فضای مجازی ادامه می‌دهد: باید بدانیم هدف اصلی در هر جنگی از میدان به در کردن رقیب است، اما جنگ شناختی دارای شیوه‌های متفاوت‌تری نسبت به همه جنگ‌هاست، شیوه‌هایی که در نوع خود نشان از پیچیدگی این نوع جنگ دارد.
شیوه‌هایی که با اعتمادزدایی، اعتبارزدایی، مشروعیت‌زدایی و قداست‌زدایی، ناامیدسازی و ناکارآمدنمایی یک کشور و جامعه را به افراد آن جامعه تلقین می‌کنند و در واقع مردم جامعه که اصلی‌ترین سرمایه اجتماعی یک کشور هستند را به‌راحتی به جامعه و کشور بدبین کرده و امید به آینده را در آن‌ها از بین می‌برند و مردم به اعتقادات به چشم خرافات نگاه می‌کنند.
بنابراین نباید از موضوع نفوذ جریانی در کشور غفلت کرد، چراکه این نوع نفوذ با شبکه‌سازی داخل ملت به دنبال تصمیم‌سازی برای مسئولان، نخبگان و افراد تأثیرگذار در سطح کشور است.
سواد رسانه‌ای مهم است
داوود زارعیان، استاد علوم ارتباطات و معاون تجاری و امور خدمات مشتریان شرکت مخابرات ایران درپاسخ به این پرسش که با کسانی که مغرضانه و یا غیرمغرضانه با تحلیل‌ها و تفسیرهای غلط از حوادث مهم کشور، آب به آسیاب دشمنان می‌ریزند چه باید کرد، به قدس می‌گوید: در دنیا حتی پیش از اینکه ارتباطات و فناوری اطلاعات توسعه پیدا کند و فضای مجازی به شکل امروزی دربیاید معمولاً رویکرد و سیاست‌گذاری رسانه‌ای در زمان بحران با زمان عادی متفاوت بوده است؛ حالا هم باید بپذیریم کشور در شرایط خاصی قرار دارد و حتماً باید رویکرد و مدیریت فضای رسانه‌ای، متفاوت از زمان عادی باشد.
طبیعی است دشمن در بسیاری اوقات برای رسیدن به اهدافش، چندین برابر بودجه‌ای که برای حملات نظامی و یا ایجاد بحران‌های اقتصادی هزینه می‌کند صرف رسانه کند؛ این رسانه می‌تواند مطبوعات باشد یا رادیو و تلویزیون‌های بیگانه و یا فضای مجازی.
زارعیان ادامه می‌دهد: در حال حاضر به نظر می‌رسد ما دارای قوانین لازم و روش‌های نظارتی دقیق بر فضای مجازی نیستیم، بنابراین به قانون‌گذاری در این زمینه نیاز داریم یعنی باید قوانین دقیق و حرفه‌ای براساس مسائل روز تدوین و تصویب کنیم تا نوع برخوردمان با رسانه و یا فضای مجازی در زمان بحران متناسب با آن باشد.
وی با اشاره به اینکه معمولاً کشورهای مختلف به‌ویژه در زمان‌های بحران برای افرادی که جنگ روانی راه می‌اندازند و یا ایجاد بحران می‌کنند، مجازات‌های سنگینی در نظر می‌گیرند، می‌افزاید: ضمن اینکه تقریباً تمام فعالان حوزه رسانه هم به شرایط بحران توجه کرده و آن را مدیریت می‌کنند. چون انتشار هر خبر، محتوا، فیلم و عکسی در فضای مجازی معمولاً پسندیده نیست و اگر کسی چنین کند باید با وی برخورد حقوقی و قانونی کرد. علاوه بر این باید به فعالان حوزه مجازی آموزش‌های لازم را داد.
نکته بسیار مهم دیگر، سواد رسانه‌ای مردم است. جامعه نیز باید درخصوص فضای مجازی و اخبار و محتواهایی که در این فضا منتشر می‌شود سواد رسانه‌ای کافی داشته باشد تا آسیب نبیند.
وی با بیان اینکه در شرایط فعلی همه درخصوص امنیت روانی جامعه مسئولیت دارند، تصریح می‌کند: دستگاه قضایی، دولت، مدیران مسئول رسانه‌ها و همچنین تک‌تک افراد جامعه در این زمینه مسئول هستند. یعنی با توجه به اینکه فضای مجازی محملی همگانی شده، همه در قبال مردم و جامعه مسئول‌اند و باید به وظیفه خود عمل کنند. البته وظیفه هر کسی تعریف شده است. مثلاً مدیران مسئول رسانه‌ها، نویسندگان و صاحبان کانال‌ها در شبکه‌های اجتماعی باید نظارت کافی بر تولید و انتشار محتوا داشته باشند. دستگاه قضایی و دولت نیز باید نظارت کافی داشته باشند و آموزش دهند. ما دیگر در دوره‌ای نیستیم که مثلاً دستگاه قضایی، مدیر مسئول رسانه‌ای را احضار کند. امروز فضا، یک فضای عمومی است و به نظر می‌رسد یک مسئولیت همگانی هم باید حاکم باشد.
وی در پاسخ به اینکه چه باید کرد تا مردم از شایعات، تحلیل‌ها و تفسیرهای غلط متأثر نشوند و یا کمتر آسیب بپذیرند، می‌گوید: شایعه زمانی به وجود می‌آید که مردم به دنبال اطلاعات هستند، اما اطلاعات به آن‌ها داده نمی شود. پس بهترین راهکار این است دستگاه‌های مسئول در هر حوزه‌ای به‌موقع اطلاعات را به مردم برسانند و اگر این اتفاق بیفتد آن‌ها متوجه می‌شوند که بخشی از اطلاعات هم نباید منتشر شود. مثلاً در همین حوادث اخیر و حمله رژیم غاصب اسرائیل به ایران چون فضای اطلاع‌رسانی متفاوت و بهتر از دوره‌های گذشته بود شایعات کمتری هم در این خصوص ایجاد شده است. بنابراین به نظر می‌رسد مدیریت و عرضه خبر کنترل شده و هدایت شده در زمان بحران بهترین راه حل برای مبارزه با شایعات است.
قانون‌مداری و حرکت به سوی حکمرانی فضای مجازی
مشاور رئیس سابق کمیته ارتباطات و فناوری اطلاعات فراکسیون راهبردی مجلس شورای اسلامی هم قانون‌مداری و حرکت به سمت حکمرانی فضای مجازی را دو رویکرد مهم دنیا در مقابله با کسانی می‌داند که مغرضانه و یا غیرمغرضانه اقدام به تحلیل و تفسیرهای نادرست از حوادث می‌کنند.
سهیل یحیی زاده در ادامه به ما توضیح می‌دهد: برای مثال در اتفاقی که برای پلتفرم تیک تاک افتاد، این شرکت ملزم به رعایت قانون کشور آمریکا در این حوزه شد. یا مدیر تلگرام نیز به‌تازگی متعهد شده قوانین اتحادیه اروپا را در حوزه فضای مجازی رعایت کند. بنابراین ما هم باید بر اساس این رویکردها جلو برویم. البته در مجلس و دولت گذشته در خصوص به‌روزرسانی قوانین مربوط به حوزه فضای مجازی تلاش‌هایی انجام شد؛ اما هنوز اجرایی نشده است.
وی در خصوص راهکار خود برای اینکه مردم از شایعات، تحلیل‌ها و تفسیرهای غلط متأثر نشوند و یا کمتر آسیب ببیند، می‌گوید: با توجه به شرایط فعلی جامعه به نظر می‌رسد مردم باید تا جایی که می‌توانند از محتواهایی استفاده کنند که صاحبان آن‌ها مجوزهای لازم و مرتبط را از نهادهای مسئول دریافت کرده و تحت قوانین مشخصی فعالیت می‌کنند.
این عده را باید شناخت
احمد میرعابدینی، پژوهشگر و مدرس علوم ارتباطات هم در خصوص چگونگی مقابله با کسانی که مغرضانه یا غیرمغرضانه با تحلیل‌ها و تفسیرهای غلط از حوادث مهم کشور، آب به آسیاب دشمنان می‌ریزند، به ما می‌گوید: در این زمینه باید اقدامات مختلفی انجام گیرد که نخستین آن‌ها شناخت بیشتر این‌گونه افراد است. مثلاً اینکه این عده از چه گروه‌هایی هستند، از چه منابعی منافع و مصالحی دفاع می‌کنند، چه گرایش‌هایی دارند و... .
دوم اینکه شرح وقایع و گزارش‌های دقیق و بی‌طرفانه از این گونه افراد ارائه شود؛ چون آنان یکدست نیستند و انگیزه‌های متفاوتی از تحلیل‌ها و تفسیرهایی که ارائه می‌کنند، دارند. بنابراین برای مقابله با چنین افرادی باید در دو حوزه یاد شده تلاش بیشتری داشته باشیم.
نگاهی نظارتی و نقادانه داشته باشیم
یک جامعه‌شناس نیز درباره ارتباط انتشار اخبار جعلی با سلامت روان جامعه به خبرنگار ما می‌گوید: موضوع سلامت روان جامعه که در بیانات رهبر معظم انقلاب نیز به آن اشاره شد هم از منظر حقوق عامه تکالیفی بر عهده مسئولان امر و سیاست‌گذاران می‌گذارد و هم تکلیفی که بر عهده خود افراد در مقام فردیت و در مقام اجتماعی به عنوان نهاد خانواده یا عضوی از گروه دوستان و همکاران قراردارد.
حمیدرضا اشراقی می‌افزاید: از لحاظ حقوق عامه، مسئولان با رصد، نظارت و پایش بهنگام فضای مجازی، جلوگیری از فعالیت پلتفرم‌های بدون مجوز و پایش به‌موقع اخبار می‌توانند نقش بسزایی در امنیت روانی جامعه داشته باشند.
این پژوهشگر و فعال اجتماعی می‌افزاید: در مقام فردیت نیز باید افراد در استفاده از فضای مجازی شاخص‌هایی را لحاظ کنند. نخستین موضوعی که باید مدیریت شود این است افراد باید زمان استفاده از اینترنت را در طول شبانه‌روز محدود کرده و به فرزندان، اعضای فامیل، دوستان و همکاران خود یادآوری کنند آنچه در فضای مجازی می‌بینیم لزوماً مبتنی بر واقعیت نیست.
اشراقی ادامه می‌دهد: هنگامی که به سایت‌ها و پلتفرم‌ها مراجعه می‌کنیم نگاهی نظارتی و نقادانه از پیش داشته باشیم و حتی اگر با نگاه مشتری نیز وارد سایتی شدیم، مشتری‌ای باشیم که زوایای مختلف خدمتی که قرار است از آن استفاده کند را بررسی کرده و با نگاهی روشن از آن خدمت یا کالا بهره‌مند می‌شود.
با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب درباره حفظ امنیت روانی جامعه، باید دقت داشت نسبت به آنچه در فضای مجازی می‌بینیم چه آن‌ها که با غرض، اطلاعات نادرست تولید می‌کنند، چه آن افرادی که براساس اطلاعات سطحی و نادرست به تولید و انتشار مطالب اقدام می‌کنند نخستین وظیفه ما این است سواد رسانه‌ای خود و اطرافیانمان را ارتقا بخشیم. بنابراین هرگونه ارتباط در فضای مجازی، مبتنی بر الزامات چه بسا عمیق‌تر از الزامات مورد نظر در فضای واقعی است.
این جامعه‌شناس می‌گوید: نکته مهم دیگر اینکه هرگز اطلاعات و حریم شخصی خود را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به اشتراک نگذاریم و چنانچه مطلبی در گروه‌های مجازی و کانال‌ها می‌بینیم حتماً خودمان نقد کنیم و بررسی اولیه و ارزیابی داشته باشیم که این اطلاعات، مطالب، گزارش و داده‌ها چقدر بر مبنای واقعیت‌های ذهنی ما و اطلاعات اجتماعی ماست.
پس از آن بررسی کنیم آیا بازنشر این اطلاعات می‌تواند به رشد و ارتقای آگاهی افرادی که قرار است اطلاعات را در اختیارشان بگذاریم کمک کند یا خیر.
ما در شرایطی زندگی می‌کنیم که کشورمان همواره مورد تهاجم دشمنان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و در ماه‌های اخیر موضوعات امنیتی و نظامی است. بنابراین با دنبال کردن سرنخ اخبار جعلی بدون شک به آدرسی می‌رسیم که محل تولید این اطلاعات و اخبار در خارج از مرزهای ایران اسلامی است.
در عرصه جنگ نرم؛ شبکه‌های مجازی و اجتماعی برای کسانی که نمی‌خواهند سلامت روان کشور و قدرت نرم‌افزاری ایران پابرجا باشد عرصه‌ای بسیار مورد اهمیت است و به انحای مختلف سعی می‌کنند با تولید اخبار و گزارش‌های جعلی که هدف‌گذاری ویژه‌ای دارد، ذهن مردم و امنیت و سلامت روان جامعه را خدشه‌دار کنند.
یادمان باشد به عنوان کنشگران فضای مجازی نیازمند داریم هم در ارتقای سواد رسانه‌ای خود بکوشیم و هم در راستای ارتقای سواد رسانه‌ای دوستان، اعضای خانواده، فامیل، همکاران، دانش‌آموزان و... کوشا باشیم تا بتوانیم این دوران سخت و پیچیده را که هر روز ذهن و روان مردم را در عرصه‌های گوناگون با چالش‌های جدی مواجه می‌کند بهتر مدیریت کنیم.
گزارش از: عفت زارع- محمود مصدق
نظر شما