جغرافیای حرم مطهر همه گرد یک نقطه، بقعه مبارک و روضه منور علی بن موسی الرضا(ع) شکل گرفته‌ است. مکان مطهری همه زائران به قصد زیارت و دیدار آن می‌آیند و اگر چشم و دلشان به آن نقطه امن روشن نشود، گویی که آداب و اعمال زیارتشان ناتمام مانده است. عجیب نیست هنرمندان نیز پیش‌تر و بیشتر از هر نقطه حرم مطهر، به بقعه مبارک و روضه منوره توجه نشان داده‌اند.

مجموعه‌ای از بهترین‌ها

روضه منوره که پیکر مبارک حضرت امام رضا(ع) در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی است. این بنا تقریباً به شکل مربع بوده و مساحت آن پس از توسعه به حدود ۱۳۹ مترمربع رسیده است. کف این قسمت از بنا با بهترین نوع سنگ مرمر پوشیده شده و قطر دیوارهای اطراف که سنگینی گنبد بر آن قرار دارد حدود ۳متر است. دیواره و سقف روضه منوره با کاشی‌های ممتاز و نفیس سنجری، کتیبه‌ها و آینه‌کاری بسیار زیبا به صورت مقعر و مقرنس تزئین شده است. تزئیناتی که قدمت و ویژگی‌های هنری آن را در کمتر بنایی می‌توان سراغ گرفت. بسیاری از ما حرم مطهر رضوی را با کاشی‌های لاجوردی و سقف‌های آینه‌کاری شده به یاد می‌آوریم. خوب است بدانید در تزئینات اماکن متبرکه این آستان هنر آینه‌کاری جایگاه و سهم ویژه‌ای دارد. دور از ذهن نیست که قدیمی‌ترین آینه‌کاری حرم مطهر به روضه منوره تعلق داشته باشد. رواق دارالسیاده به عنوان یکی از رواق‌های قدیمی‌ حرم مطهر رضوی پس از روضه منوره در جایگاه بعدی قرار دارد. رواقی که آینه‌کاری‌های آن دارای قدمت، اصالت و عظمتی مثال‌زدنی هستند. پس از آن می‌توان به توحیدخانه، دارالولایه، دارالحجه، دارالرحمه، دارالهدایه، دارالحفاظ، دارالسعاده، دارالاخلاص، دارالسلام، دارالسرور، رواق شیخ بهایی، دارالزهد، دارالعباده، دارالشرف، دارالعزّه و... اشاره کرد.

آسمان بی‌نظیر در روضه منوره

طبیعی است نقش آینه و تزئینات آینه‌کاری همیشه در روضه منوره برجسته بود و آینه‌کاری این مکان از ویژگی‌های خاصی برخوردار باشد. بیشتر ما گنبد طلا را در ذهن و خاطره داریم اما کمتر به هنر هنرمندان در ناحیه زیر گنبد توجه کرده‌ایم. یکی از قسمت‌های زیبا و منحصر به فرد آینه‌کاری روضه منوره متعلق به ناحیه زیر گنبد است، مکانی که می‌توان آن را آسمان روضه منوره خواند. آسمانی پوشیده شده با مقرنس‌ها و آینه‌ها. در این قسمت آینه‌ها روی مقرنس‌ها قرار گرفته‌اند و صحنه چشم‌نوازی را ساخته‌اند. خوب است بدانید مقرنس‌کاری بقعه مطهر خود یک مجموعه بی‌نظیر است که همان طور که شرحش رفت به آینه آراسته شده است. به گفته کارشناسان در زیر آهیانه یا پوشش درونی گنبد طلا می‌توانید یکی از پرکارترین و باشکوه‌ترین مقرنس‌های حرم مطهر رضوی را ببینید. زمان انجام این مقرنس به درستی مشخص نیست. همچنین اینکه نخستین بار کدام هنرمند به فکر تزئین مقرنس‌های ناحیه زیر گنبد با آینه افتاده است نیز مشخص نیست. به گفته کارشناسان، اسناد مکتوبی که از آینه‌کاری ناحیه زیر گنبد حکایت می‌کنند، متعلق به دوره ناصرالدین شاه و تولیت عضدالملک توسط میرزا صادق قائم مقام نوری هستند، اما با توجه به اینکه قدیمی‌ترین اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در خصوص آینه‌کاری متعلق به دوره صفوی است می‌توان گفت این ناحیه پیش از این نیز با آینه مزین شده است. زیرا در برخی از این اسناد ارزشمند دوره صفویه به آینه‌کاری پنجره رواق دارالسیاده به سال ۱۱۱۸ قمری اشاره شده است. همچنین اسنادی دیگر نشان می‌دهند پیش از آینه‌کاری زیر گنبد روضه منوره در دوره ناصرالدین شاه آینه‌کاری داشته‌ایم. در هر حال در این دوره آثار تزئینی موجود از دوره‌های صفوی و افشار با آینه پوشیده شده‌اند، همچنین مقرنس سقف با آینه‌های منقوش به شکل‌های مختلف و اسلیمی‌هایی به رنگ‌های طلایی، نقره‌ای و لاجوردی تزئین شده‌ است. گفته می‌شود به تدریج پس از آن بقیه رواق‌ها و بناهای اطراف روضه منوره نیز با آینه‌کاری‌های هنرمندانه‌ای آراسته شدند، چنان که اوج هنر آینه‌کاری این دوره را در تزئینات رواق دارالسیاده ذکر کردند. این رواق با طرح‌های گره، اسلیمی، ‌ترنج‌بندی، خط و کتیبه با استفاده از آینه‌های رنگی آراسته شده است.

از شیشه‌های رنگی تا آینه‌های لاجوردی

همان طور که گفته شد آینه‌کاری کنونی ناحیه زیر گنبد مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار و حدود سال ۱۲۳۷ شمسی است. بانی این کار میرزا محمدصادق قائم مقام نوری از رجال این دوره است. در این زمان آینه‌کاری بقعه به طور کامل انجام شد. برخی آینه‌کاری مرکز مقرنس را مربوط به دوره شاه سلطان حسین صفوی می‌دانند. به هر حال این تزئینات چه در آن دوره انجام شده یا پیش از آن در طول سالیان و دوره‌های بعدی، مکرر تعمیر شده‌اند. به طور مثال به گفته کارشناسان در سال ۱۳۵۳ شمسی هنرمند آستان قدس فضای زیر گنبد روضه منوره را به همان شیوه گذشته مقرنس شلال با آینه و شیشه رنگی بازسازی و آینه‌کاری کرد و در همان زمان از کتیبه گچبری به خط علیرضا عباسی چربه‌برداری و همان کتیبه را با برش آینه جایگزین کرد، اما برخی از نویسندگان این کتیبه را همان کتیبه اولیه و خط عباسی ذکر کرده‌اند. خوب است بدانید در سال ۱۳۷۳ پس از حادثه انفجار در حرم مطهر بخشی از آینه‌کاری‌های روضه منوره توسط هنرمندان معاصر با طرح‌های زیبای هندسی، گیاهی و کتیبه با استفاده از برش‌های آینه و نیز شیشه‌های رنگی و آینه‌های نقاشی شده با نقوش متنوع بازسازی شد.

آینه‌هایی که برای تکثیر نور آمده‌اند

آینه‌کاری‌های روضه منوره سقف حرم مطهر به طرز بسیار زیبایی مقرنس آینه شده که به اصطلاح به آن قطار آینه گفته می‌شود. در قسمت ابتدایی آینه‌کاری سقف روضه منوره، کتیبه تاریخی و ارزشمند آینه به عرض ۸۰ سانتیمتر قرار گرفته که سوره مبارکه جمعه را با خط ثلث جلی به خط علیرضا عباسی خطاط معروف عصر صفویه دربردارد. این کتیبه در ابتدا به صورت گچبری ایجاد شد و در عهد قاجاریه هنگام آینه‌کاری حرم مطهر روی خطوط این کتیبه نیز آینه‌کاری شده است. در توضیح نحوه اجرای این مجموعه زیبای هنری خوب است بدانید کاربندی زیر گنبد از کتیبه سرتاسری بالای چهار طاق اصلی شروع شده و تا انتهای سقف پیش می‌رود. این اثر هنری از بالای چهار طاق اصلی گنبدخانه با کتیبه آینه علیرضا عباسی شروع شده و بالای آن یک قطار مقرنس و سپس قاب‌بندهایی که یک در میان با آینه‌های رنگی تزئین شده‌اند، اجرا شده است. کنج‌های گنبد نیز کاربندی و مقرنس دارد و بالای آن‌ها چندین ردیف قطار مقرنس به شمسه مرکزی می‌رسند. این مقرنس‌ها تماماً با آینه پوشیده شده‌اند. ترکیب آینه‌ها شامل آینه‌های بی‌رنگ، رنگی و نقاشی شده است. نقش‌های روی آینه‌ها مجموعه‌ای از اسلیمی‌ها، گره هندسی و گل و بته به رنگ‌های طلایی، لاجوردی، نقره‌ای و شنگرف بوده به همین خاطر تنوعی از طرح و رنگ در این ناحیه ایجاد شده است. در لابه‌لای مقرنس‌ها ۱۶ قاب کتیبه مزین به سبحان‌الله با خط بنایی تکرار شده است. اگر در بقعه مبارک پس از سلام و عرض ارادت سر خود را به سوی آسمان گنبدخانه بلند کنید، این مجموعه بی‌نظیر را خواهید دید که چون گوشه‌ای برآمده از اساطیر پیش روی دیدگان شما به بازی نور و آینه مشغول است. اما این زیبایی اساطیری تنها نقش مقرنس‌های آینه‌کاری ناحیه زیر گنبد نیست، تکثیر نور چلچراغ‌ها و پنجره‌ها کار دیگری است که این مجموعه به زیبایی تمام انجام می‌دهد. علاه بر این استفاده مقرنس با پوشش آینه، نور وارد شده از پنجره‌های چهارگانه اطراف گنبد را منعکس و در گنبدخانه پخش می‌کند و این خود علاوه بر زیبایی، تدبیری از سوی هنرمندان بوده که به نور مکان افزوده است. شکست نور فراوان چلچراغ‌ها در بقعه و انعکاس نقوش الوان با رنگ‌های تند در قاب‌ها و مقرنس آینه‌کاری شده که به نقطه مرکزی منتهی می‌شود، آسمان گنبدخانه را جلوه‌ای دیگر بخشیده است.

خبرنگار: آزاده خلیلی