ماه رمضان در ایران مانند بسیاری از کشورهای مسلمان دارای آیین و مراسم متعددی است. یکی از آیین های مختص به ماه رمضان در ایران مراسمی به نام «قنبرخوانی» است. تعزیه ای همراه با شعر که نمادی از عشق دیرینه‌ی ایرانیان از روزگاران گذشته به امیرالمومنین(ع) است.

اسیر ایرانی که یار علی(ع) شد

قنبر که ما او را به نام غلام امام علی (ع) می شناسیم جوان ایرانی بود که در جنگ بین ایرانیان و اعراب اسیر شد. امام علی (ع) او را به عنوان غلام خریده و آزاد کردند و نام قنبر و کنیه ابو همدان را برای او انتخاب کردند. قنبر از آن تاریخ همراه امام علی (ع) بود و به گفته کارشناسان یکی از برترین اصحاب ایشان شد. او غلام آزاد شده و خدمت گزار امیرمومنان (ع) بود که ایمان و اخلاصش به خدا و ارادت زلالش به امام (ع) او را از بزرگان و اصحاب آن حضرت گردانده است. او در کنار تابعانی مثل اویس قرنی، عمرو بن حمق، میثم تمار، کمیل، حبیب بن مظاهر، مالک اشتر و… از مقربان درگاه امیرمومنان بود. قنبر از جمله کسانی بود که زندگی‌اش را در ظاهر و باطن وقف امیرالمومنین (ع) کرده بود. ارادت و عشق و ایمان قنبر به امیرالمومنین (ع) کم شدنی نبود، تا پایان عمر به این دوستی دم زد و به گناه همین عشق به شهادت رسید.

لابد به دلیل همین مقام والا بود که ایرانیان روایت او را در بین همه روایت ها از شهادت امام علی(ع) برگزیدند و شعر کردند و سینه به سینه داستانش را برای کودکانشان بازگو کرده و با آن هر سال در روز بیست و یکم ماه رمضان گریستند.

تعزیه ای به نام قنبر برای مولا

در روایات آمده است، «قنبر» غلام وفادار امام علی (ع) ‌ هنگامی که از ضربت خوردن آن حضرت به دست ابن ملجم آگاه می شود، پشت در خانه ابوتراب خشت‌های خانه را به سر می‌کوبد و به ندبه و عزاداری می‌پردازد، به طوری که از حال می‌رود و بی هوش می‌شود. این روایات قصه منتخب تعزیه خوانان ایرانی شد و به صورت مراسمی آیینی و به شکل تعزیه خوانی همانطور که گفتیم  در برخی از شهرهای کشورمان در ایام ماه امبارک رمضان اجرا می‌شود.

در این نمایش آیینی یک شبیه خوان درنقش  قنبر، غلام امام علی(ع) در صحنه ای کنار یک در می‌نشیند و با مولای خود راز و نیاز می کند و حوادث و وقایعی را که بر ایشان رفته  یادآور می شود.   نکته مهم این است که تنها مردان مراسم قنبرخوانی نداشتند و یک نوع قنبرخوانی در میان زنان  نیز به اجرا می شده است. در برخی از بخش های ایران قنبرخوانی به صورتی دو نفره نیز برگزار می شود. دربعضی از اشکال این آیین، فردی در نقش قنبر و فردی در نقش امیرالمومنین(ع) به اجرای تعزیه می پردازند. قنبر از ابتدای حرکت به سمت منزل امام علی(ع) اشعاری در مدح سیدالاوصیا می خواند و حاضران نیز با ذکر صلوات و تکرار برخی ابیات، او را همراهی می کنند و در نهایت با رسیدن به در خانه امیرالمومنین (ع) بر دیدار ایشان که پس از ضربت خوردن در بستر بیماری افتاده است، می رسد.  این قسمت از برنامه که بینندگان را به شدت متاثر می‌کند، معمولا گریه و سوگواری  حضار همراه است  و حالتی بسیار حزن انگیز در محفل ایجاد می کند.

آیینی که همچنان پابرجاست

تاریخ دقیقی برای آغاز این نوع مرثیه سرایی در دست نیست، اما آن چه مسلم است پس از آل بویه این نوع عزاداری در ماه های رمضان برگزار می شد و در دوره صفوی رواج بیشتری یافت. این آیین یکی از وجوه تلفیق هنر موسیقی و نمایش در خدمت آیین های دینی است و هنوز در مناطق مختلف ایران در مانند خراسان جنوبی، یزد، اصفهان و مرکزی برگزار می شود. مهم ترین مراسم قنبرخوانی ها در مناطق کویری مانند شاهرود، خراسان و کرمان به اجرا درمی‌آمده است. آئین قنبرخوانی که مختص به ماه مبارک رمضان است که به عنوان میراث ناملموس ثبت شده است. هنوز معدود قنبرخوانان در سراسر ایران حضور دارند که نقل قنبرخوانی را سینه به سینه آموخته‌اند و حدیث عشق قنبر به مولی علی(ع) را هر رمضان برای عشاق وارادتمندان به ایشان بازگو می‌کنند و یکی از جذاب‌ترین برنامه‌ها در مسجد جامع برپایی مراسم تعزیه با عنوان «قنبرخوانی» است که پس از اتمام مراسم عزاداری و سینه‌زنی عزاداران، آغاز می‌شود.

از «قنبر خوانی» تا «هوعلی جانی»

در شهر گرمه و در ایام شهادت حضرت علی (ع) که مصادف با روزهای نوزدهم، بیستم و بیست و یکم ماه مبارک رمضان است اهالی و دوستداران مولای متقیان در ماتم و حزن و اندوه فرو می‌روند و همه جا یکپارچه سیاه پوش می‌شود و تعزیه و عزاداری و سینه زنی و نوحه خوانی و اجرای مراسم قنبر خوانی می‌پردازند یکی از این مراسم‌ها در شهر گرمه «شبیه خوانی قنبر» است که در شب احیا ء ۲۱ ماه رمضان انجام می‌شود. در این شبیه خوانی مردی با در دست داشتن کشکول و تبرزین، طی مراسمی خاص و با خواندن اشعار مذهبی، حضرت علی (ع) را فریاد می‌زد و می‌طلبد. مردم نیز با گریه و سوگواری با نیت و حاجت‌های مختلف خود، مقداری پول به داخل کشکول شبیه خوان می‌ریختند. در کاشمر نیز این مراسم در ظهر روز بیست و یکم ماه رمضان پس از نماز جماعت در محل مسجد جامع شهر معمولا به همین شکل  برگزار می شود.   اهالی روستای داروان رفسنجان نیز از گذشته مراسم قنبرخوانی را در روز شهادت امام علی (ع) برگزار می کنند. آیین  دیگری به نام «هوعلی جانی» یا «بلبل علی»  در برخی روستاهای رفسنجان  در  شب ۲۷ ماه رمضان انجام می شود. در این آیین  تعدادی از بچه ها با خواندن اشعاری در وصف و مدح حضرت علی (ع) به درب خانه ها می روند، اهالی روستا هدایا یا خوراکی را به عنوان تبرک به آن‌ها می دهند.