اسناد ازجمله منابع و اوراق ارزشمندی هستند که همواره مورد استفاده محققان و پژوهشگران عرصه‌های گوناگون در ادوار مختلف تاریخی قرار می‌گیرند و مورخان و پژوهشگران از موارد مندرج در این اسناد به حقایق گوناگون شامل زندگی اجتماعی و فردی افراد در جوامع مختلف بشری پی می‌برند. در این میان، اسناد مالی نیز از اهمیت بسزایی برخوردارند، زیرا به گفته بسیاری از تاریخ‌پژوهان و پژوهشگران علوم اجتماعی، اسناد مالی نقش مهمی در بیان تاریخ اقتصادی جوامع و جامعه ایران دارند. به مناسبت شانزدهم تیر «روز ملی مالیات» در ادامه، بخش‌هایی از سخنان دکتر الهه محبوب، رئیس اداره اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار قدس درباره «اسناد مالی» را می‌خوانید.
از «برات‌ها» و «حواله‌ها» تا «دیوان مالی»
اسناد قدیمی، برگی زرین در تاریخ هر کشوری محسوب می‌شوند؛ درواقع می‌توان گفت یکی از منقح‌ترین منابع برای روشن شدن پیشینه و هویت تاریخی در ادوار گوناگون هستند. بیشتر مردم وقتی اسم اسناد تاریخی به میان می‌آید، فرامین و احکام پادشاهان که منقش به تذهیب باشد را می‌شناسند؛ اما باید دانست این‌ها بخش کوچکی از اسناد به شمار می‌آیند. یکی از مهم‌ترین اسنادی که موجب شناسایی دادوستد مالی میان مردم، مبادلات اقتصادی و کشاورزی، شیوه پرداخت مالیات، میزان واردات و صادرات و هر چیزی می‌شود که مربوط به تاریخ اقتصادی است، اسناد مالی هستند.
این اسناد شامل برات‌ها، قبض‌های رسید، حواله‌های پرداخت، دفاتر مالی دیوانی و تجاری، صورتحساب‌ها و فاکتورها و صدها گونه سند مالی است که یا در دیوان تولید شده و یا در میان مردم و به‌ویژه طبقه بازرگانان و تجار و در معاملات و مراودات مالی و تجاری، رد و بدل می‌شدند. شناخت تاریخ اقتصادی هر جامعه و منطقه‌ای، بدون شناخت این اسناد غیرممکن است.
قدیمی‌ترین سند مالی ایران، موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی
مرکز اسناد آستان قدس رضوی به عنوان دومین مرکز آرشیو اسنادی در ایران، دارای قدیمی‌ترین سند مالی در ایران و بیشترین سند در این حوزه است.
قدیمی‌ترین سند مالی ایران مربوط به قرن ششم قمری (دوره خوارزمشاهیان) در این مرکز نگهداری می‌شود که بخشی از آن مربوط به پرداخت خراج نیشابور و اسفراین است. (سند شماره148683)
همچنین هزاران برگ سند مالی در این مرکز موجود است که نشان می‌دهد از دوره صفوی، اوضاع مالی مشهد، خراسان و ایران به چه صورت بوده است. اسناد مالی بسیاری از تجار و بازرگانان مشهد، یزد، اصفهان، شیراز و... نیز وجود دارد که تبادلات مالی آن‌ها را در 100سال گذشته نشان می‌دهد. مانند نمونه سند مالی مربوط به طلب مال و جهات مزرعه جاغرق در سال 1111 قمری مربوط به دوره صفوی. (سند شماره 33407)
همچنین در این مرکز اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد در گذشته به چه صورت مالیات دریافت می‌شده است. از جمله در سند شماره 109351، مربوط به سال 1329 قمری و دوره احمد شاه قاجار اشاره شده عمل مالیات‌گیری از مالکان هفت مزرعه اصفهان به فرد دیگری واگذار شده است. در این سند، واگذاری عمل مالیات‌گیری از مالکان هفت مزرعه به علی‌محمد خان از طرف محمدعلی بن سیف‌الممالک و تصدیق آن به وسیله اسدالله‌خان وزیر مالیه اصفهان در سال 1329 قمری (دوره احمدشاه قاجار) اعلام شده است.
سندی مبنی بر سازماندهی نظام مالیات‌گیری
یکی دیگر از اسناد موجود در این مرکز، سندی است به شماره 3/120336 مربوط به مکاتبه یکی از مقامات حکومتی با «علی‌نقی رکن‌الدوله» حاکم خراسان در خصوص طرح‌ریزی یک نظام مالیات‌گیری جدید در خراسان در سال 1300 قمری یعنی دوره ناصرالدین شاه قاجار است. در بخشی از این سند این‌گونه آمده است:
«... از اول ورود به خاک خراسان الی امروز، تمام عرایض خراسانی‌ها را در رقت زیادی و سنگینی مالیات دیدیم و به اسامی مختلفه از آن‌ها گرفتن مثل فرع تومانی ... و غیره و غیره، شخص نمی‌داند چه جواب بدهد یا چه قراری بدهد یا چه تخفیف بدهد... و آنچه تخفیف بدهد از روی کدام مأخذ و کدام جمع صحیح... و همه روزه هم این اعمال اسباب خرابی و پریشانی رعیت و دردسر اولیای دولت است. پس باید یک کاری کرد و یک قرار صحیحی از نو داد که هم رعیت و هم دولت تکلیف خودشان را دانسته و هم باعث آبادانی و آسودگی رعیت بشود...».
سپس در ادامه این سند، این‌گونه نوشته شده است: «... برای حل مسئله، دوباره مالیات تمام خراسان را بررسی کنند و سپس دولت مالیات اصلی را به حاکم کل بدهد و باقی مالیات برای جمع و خرج دولت محسوب شود...».
نتیجه اینکه، برای پرداختن به پیشینه مالی و مالیاتی ایران در دوره‌های گذشته، یکی از منابع مهم، اسناد مالی هستند. در ضمن بررسی‌ها نشان می‌دهد در روزگاری که هنوز نفت و مشتقات نفتی به عنوان منبع درآمد اصلی کشور محسوب نشده بود، حکومت‌ها چگونه از افراد مختلف جامعه برای اداره امور کشور، درآمد کسب می‌کردند.
نظر شما