به همین خاطر دولت با توجه به همین مسئله به دنبال رفع چالش‌های موجود است و با در نظر گرفتن طرح‌های متعدد پتروپالایشگاهی و یا ایجاد پالایشگاه‌های فراسرزمینی سعی دارد به‌سوی دستیابی به اقتصادی تحریم‌ناپذیر حرکت کند. در همین راستا، محمدعلی خطیبی، مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران و نماینده اسبق ایران در اوپک در گفت‌وگو با قدس، به بیان ضرورت‌ها و اولویت‌های بازآفرینی سیاست تجارت انرژی کشور پرداخته است.

در راهبردهای تجارت انرژی، روی صادرات کدام‌ یک از حامل‌های نفت‌خام، گاز یا فراورده‌های نفتی و پتروشیمی‌ها تأکید می‌شود؟ از منظر تحریم‌ناپذیری و دستاوردهای سیاسی و اقتصادی کدام‌یک در سیاست انرژی کشور اولویت دارد؟
با توجه به تحریم‌هایی که در دو دوره داشتیم، به این نتیجه رسیده‌ایم تا جایی که ممکن است وابستگی بودجه کشور به نفت و فراورده‌های نفتی را تا حد امکان کاهش داده و حتی آن را به صفر برسانیم. البته دستیابی به نقطه صفر وابستگی، ایده‌ال برنامه‌ریزی‌هاست به همین دلیل ضروری است این اقدام را به‌صورت تدریجی انجام داد. این اقدام باید مدت‌ها پیش صورت می‌گرفت و سالی یک تا ۲درصد از میزان وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی را کاهش می‌دادیم تا اکنون شاهد کمترین اثرگذاری وابستگی به درآمدهای نفتی در شرایط تحریمی باشیم. به‌طورکلی دشمن درصدد است از مسئله وابستگی کشورمان به درآمدهای نفتی بهره‌برداری کرده و میزان صادرات را محدود کند تا از این طریق فشارها را افزایش داده و به اهداف و امتیازات مدنظر دست یابد. بنابراین به‌عنوان یک راهبرد که از ابتدای انقلاب هم مدنظر بوده است، باید اولویت سیاست‌گذاری انرژی کشور بر این باشد که وابستگی به درآمدهای نفتی به حداقل ممکن برسد. راهبرد مشخص است و همه روی آن تأکید دارند، اما به دلیل اینکه درآمدهای نفتی درآمدهای سهل‌الوصولی است، دولت‌ها معمولاً در اجرای سیاست کاهش وابستگی نفتی موفق نبوده‌اند و نهادهایی همچون مجلس نیز پیگیری نظارتی نداشته‌اند. سیاست کلی باید این باشد اقتصاد کلان کشور را به سرنوشت معادلات نفتی گره نزنیم، اما از سوی دیگر تجربه دو دوره تحریمی نشان داده است کشور باوجوداینکه در فروش نفت خام دچار مشکل بوده، اما در فروش فراورده‌های نفتی مشکلات کمتری داشته است. بالطبع براساس اسناد بالادستی و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی باید به‌سوی صادرات فراورده‌ها و محصولات نفتی حرکت کرد، زیرا همان‌طور که می‌دانید نفت مشتقات زیادی دارد و برخی از این محصولات باارزش افزوده بالا ثروت قابل‌توجهی ایجاد می‌کنند. زمانی که نفت به‌صورت خام صادر می‌شود، ارزش‌افزوده فراورده‌های دولتی از دست می‌رود و همین موجب سود و انتفاع کشورهایی است که نفت خام خریداری می‌کنند و صدها محصول از آن بدست آورده و همان محصولات را با ارزش‌افزوده بسیار بالا به دیگر کشورها و حتی کشورهای صادرکننده می‌فروشند. گرچه تمرکز بر تولید فراورده‌های نفتی و ایجاد پتروشیمی‌ها سیاست صحیحی است، اما در اجرای آن مشکلاتی وجود دارد. باید به جای خام‌فروشی به سمت محصولات نفتی و تولیدات پتروشیمی‌ها رفت. البته محصولات اولیه پتروشیمی‌ها نیز ارزش‌افزوده چندان بالایی ندارد اما بیشتر صادرکنندگان به دنبال دستیابی به آن هستند. محصولات نهایی در پتروشیمی‌ها ایجاد ارزش‌افزوده می‌کنند و ثروت‌آفرین بوده، میزان تحریم‌پذیری آن بسیار پایین است و به‌سختی می‌توانند تحریم کنند.

پالایشگاه‌های فراسرزمینی و نقش‌آفرینی ایران در این‌گونه پالایشگاه‌ها چه دستاوردهایی در حوزه انرژی کشور دارد؟
در حال حاضر بسیاری از کشورهای صادرکننده که حتی مشکل تحریمی ندارند، مدت‌هاست به سمت سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی کشورهای مصرف‌کننده رفته‌اند و با این سیاست توانسته‌اند بازارهای تضمین‌شده‌ای را برای خودشان بدست آورند تا دیگر نگران این موضوع نباشند که نفتشان به فروش نمی‌رسد. ایجاد پالایشگاه‌های فراسرزمینی درواقع بازارهای تضمینی به کشور می‌دهد و باید مورد پیگیری قرار گیرد. البته تحقق آن در شرایط فعلی کمی سختی و پیچیدگی از نظر تحریم‌ها دارد اما به‌هرحال سیاست درستی است که می‌تواند بازارهای صادراتی برای کشور را تضمین کند. همچنین موجب می‌شود به‌جای خام‌فروشی، نفت را تصفیه کنیم و فراورده‌های حاصل از آن را به فروش برسانیم و حتی اگر فراورده‌ای نیاز داریم خودمان از همان‌جا وارد کنیم. این‌ها سیاست‌های درستی است که در دنیا تجربه‌شده و موفق بوده است
بنابراین باید در اجرای آن مصمم‌تر باشیم. علاوه بر این، سوآپ گازی نیز راهبرد درستی است که در حال پیگیری است. با توجه به اینکه در گاز ناترازی داریم و سرمایه‌گذاری‌های لازم صورت نگرفته است، بنابراین به هر شکلی که گاز را وارد می‌کنیم می‌توان مقداری از آن را برای رفع نیازهای داخلی استفاده کرد و مابقی را به همسایگانی که درخواست گاز بیشتری دارند ارائه کنیم. در واقع با این کار می‌توان به هاب منطقه‌ای تبدیل شد و از آن سود برد.

خدمات فنی و مهندسی و دانش این حوزه در چه وضعیتی است و آیا امکان صادرات خدمات فنی و مشاوره‌ای از سوی ایران وجود دارد؟
در شرایط و تحولات پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر نیروهای فنی و مهندسان خارجی از کشور رفتند و توفیق اجباری پیش آمد که خودمان صنعت نفت را به‌ویژه در دوران جنگ و دوران بازسازی کشور اداره کنیم و همین موجب شد تا تجربه فنی و مهندسی ما بالا برود. این در حالی است که همین حالا هم می‌توان پالایشگاه‌های ازکارافتاده را راه‌اندازی و از آن‌ها بهره‌برداری کرد. ما در این زمینه تجربه خیلی خوبی داریم و اقدام‌های مؤثری صورت گرفته است. باید ظرفیت‌های موجود تجمیع، هدایت و ساماندهی شوند، در چنین شرایطی بی‌شک می‌توانیم از این راه درآمدزایی داشته باشیم و برویم به سمتی که برای کشور درآمدزایی کنیم.

خبرنگار: رمینا افرازه