زهرا جوانشیر-خبرنگار تحریریه جوان قدس : زلزله یا زمین لرزه بدلیل آزاد شدن ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین است که باعث ایجاد امواج ارتعاشی می شود و توسط دستگاه های لرزه نگار یا به عبارت دیگر زلزله سنج اندازه گیری می شوند. همه ما در هنگام وقوع زلزله به دنبال این هستیم که بدانیم چند ریشتر بوده است. درواقع ریشتررا معیاری برای ترسیدن یا نترسیدن از زلزله می دانیم. درادامه میخواهیم به این بپردازیم که کدام زمین لرزه ها خطرسازهستند و باید ازآنها ترسید وبه جای امن پناه برد.
لرزش و جنبش در پوسته زمین در مدت زمان کوتاهی رخ می دهد محلی که منشا زمین لرزه است را هایپوسنتر و نقطه بالای کانون زمین لرزه در سطح زمین رامرکزسطحی زمین لرزه می گویند. هرچه کانون زلزله عمیق تر باشد درصد آسیب دیدگی هم کمتر می شود. درواقع مقدار بزرگی یک زلزله متناسب با انرژی آزاد شده از کانون زلزله است. قدرت زلزله را با مقیاسی به نام "ریشتر" می شناسیم چون اولین کسی که آن را شناسایی و عرضه کرد، دانشمندی آمریکایی به نام "چارلز فرانسیس ریشتر" بود که در ۱۹۸۵ در گذشته است. البته در چین باستان هم دستگاه لرزه نگار وجود داشت. زلزله های کمتر از ۳ ریشتر اغلب غیرقابل محسوس هستند وبزرگ تر از ۶ ریشترمیتواند باعث ایجاد خسارت شود. البته هرواحد اضافه ریشتر حدودا ۱۰ برابرقبلی است(مثلا ۵ نسبت به ۶).ریشتر درواقع فقط واحد و شدت انرژی تخلیه شده است و عوامل دیگری هم مثل فاصله از سطح زمین(هرچه محل لرزش نزدیک به مرکز باشد، از ۱۰ کیلومتر تا ۷۰۰ کیلومتر، تاثیرکمتری برروی سطح زمین دارد) جهت لرزش در میزان تخریب های وارده به سطح زمین تاثیر دارند. امواج زلزله ۳ نوع P,S و ضربه ای دارند. نوع P که اول می آید را امواج طولی یا فشاری می نامند چون امواج لرزه ای دارد وجهت انتشارشروع به لرزش می کند. (مثل طناب بازی).سرعت امواج P۱.۵ تا ۸ کیلومتربر ثانیه است. برعکس امواج S که به امواج قیچی مشهور هستند سرعتی تا ۱.۷ باردر ثانیه دارند وبه صورت عمودی به لرزش در می آیند. به علت سرعت کم این امواج نمیتوانند از مایعات مثل آب یا سنگ مذاب عبور کنند.
در علم زمین شناسی یا ژئو فیزیک مبحثی به نام رومرکز مطرح است که به معنای نقطه ای روی سطح زمین است که مستقیما بالای سرچشمه زمین لرزه وجود دارد. اگر زمین لرزه ای در عمق زمین اتفاق بیفتد و زاویه ۱۰۵ درجه داشته باشد سطح زمین را می لرزاند و منطقه غیرازاین زاویه منطقه سایه نامیده می شود. تجربه ثابت کرده است که امواج P نسبت به امواج S دامنه وسیع تری از منطقه سایه را پوشش می دهند و موج P می تواند با تغییرجهت ازگوشته یا هسته بیرونی گذرکند منطقه ای بسیار دورتراز رومرکز را بلرزاند. گاهی اوقات زلزله به صورت ارتعاش یا جابجایی زمین نمایان می شود. زمانی که رو مرکز در داخل دریا باشد، اگر باعث تغییر شکل زیاد و سریع ر بستر دریا شود منجر به سونامی می شود. که این اتفاق معمولا در لرزش های بیشتر از ریشتر اتفاق می افتد ارتعاشات زمین همچنین می توانند منجر به فعال شدن اتشفشان ها و ریزش کوه شوند.
همه لرزش های زمین خطرناک نیستند
در هرجای زمین که انرژی کرشی کشسانی برای افزایش شکستگی ذخیره شده باشد، زلزله هایی به نام تکتونیکی رخ خواهند داد که جزو زلزله های طبیعی هستند حرکات صفحات تشکیل دهنده پوسته زمین عامل ایجاد زلزله های تکنوتیکی است.
همه زلزله ها باعث خرابی در سطح زمین نمی شوند. وقوع برخی زلزله های خفیف برای آزادسازی انرژی داخلی زمین مفید است. علاوه بر اینکه عمق و قدرت زمین لرزه در میزان خرابی موثر است، استحکام سازه ها و بناها نقش بسزایی در کاهش خسارات مالی و جانی دارند. شدت و بزرگای زمین لرزه که خود به اندازه‌ی گسل و میزان لغزش لایه‌های پیرامون آن بستگی داشته، از عوامل موثر در خرابی سطح محسوب می‌گردند. معمولا زلزله‌های با بزرگی کمتر از ۴ ریشتر خرابی در سطح زمین ندارند.
زلزله های خطرساز
بر اثر فروریختن غارها و کانال‌های زیرزمینی، لرزه‌هایی ایجاد می‌شود به این نوع لرزش ها لرزه های فروریختنی می گویند این تکان‌ها بسیار کوچک بوده و فقط اهمیت محلی دارند.
بر اثر آبگیری یا تغییرات ناگهانی سطح آب دریاچه‌های پشت سدها، تزریق آب و مواردی از این قبیل به داخل زمین و یا استخراج آنها، مخصوصاً درجاهایی که گسل‌های فعال وجود دارد زمین‌لرزه‌هایی ایجاد می‌شود. دلیل اصلی این لرزه‌ها را میتوان بارگزاری سریع برروی زمین و یا برداشتن ناگهانی بار زیادی از روی آن ذکر کرد. این لرزه‌ها به نام زمین لرزه های القایی مرسوم هستند. لرزه‌های ناشی از معادن نیز در این دسته قرار می‌گیرند. به عنوان مثال میتوان به زمین‌لرزه‌ای که در ارتباط با آبگیری و تغییرات فصلی سطح آب دریاچه سد سفیدرود روی داد اشاره نمود
گاهی اوقات هم دلیل زلزله انفجارهای نظامی و صنعتی، همچنین آمدو شد و یا فعالیت‌های ساختمانی است که شدت، زمان وقوع و محل آنها قابل پیش بینی است.
نقش ریشتر در قدرت زلزله
کمتراز ۲ ریشتر:
توسط انسان احساس نمی شود و تنها با دستگاه میتوان آن را احساس کرد. میلیون ها بار در سال در کره زمین می آید و امری مستمر است.
۲ تا ۳ ریشتر:
اکثر انسان ها قادر به احساس آن نیستند و فقط اشیاء معلق، تکان مختصری می خورند. سالانه ۳۰۰ هزار زلزله ۲ الی ۳ ریشتری در کره زمین رخ می دهد.
۳ تا ۴ ریشتر:
وقتی در خانه هستیداحساس می کنید یک کامیون سنگین از پشت دیوار خانه رد می شود. سالانه ۴۹ هزار بار در کل جهان می آید.
۴ تا ۵ ریشتر:
اکثر مردم آن را احساس می کنند، اشیاء داخل ساختمان به لرزش در می آیند، در و پنجره ها باز و بسته می شوند؛ معمولا تلفات ندارد مگر افرادی که دچار وحشت شده اند یا حین فرار آسیب می بینند ۶۳۰۰ بار در سال رخ می دهد.
۵ تا ۶ ریشتر:
همه مردم آن را احساس می کنند، کمدها و اشیاء سنگین داخل خانه تکان می خورند، کنترل خودرو حین رانندگی سخت می شود، خانه های سست فرو می ریزند و عده ای زیر آوار می مانند. در جهان سالانه ۸۰۰ بار رخ می دهد.
۶ تا ۷ ریشتر:
ساختمان هایی که در برابر زلزله مقاوم نیستند فرو می ریزند، برخی ساختمان های مقاوم هم دچار آسیب هایی می شوند و خسارات جانی و مالی انسانی وارد می کند.
۷ تا ۸ ریشتر:
اغلب ساختمان ها فرو می ریزند، حتی ساختمان های ضد زلزله هم خسارت هایی را متحمل می شوند، تلفات انسانی گسترده است و به دلیل فروریختن آوار در معابر، امداد رسانی مشکل خواهد بود. سیستم های خدمات شهری مانند لوله کشی آب و گاز و نیز برق قطع می شود و حتی امکان دارد آتش سوزی هم رخ دهد. سالانه حدود ۱۸ زلزله ۷ تا ۸ ریشتری در جهان رخ می دهد.
۸ تا ۱۰ ریشتر:
تخریب کامل، کشتار وسیع و تغییر شکل دائمی زمین در محل وقوع را به دنبال دارد. ولی به ندرت اتفاق می افتد
زلزله ۱۰ ریشتری:
تا کنون ثبت نشده است ولی دانشمندان ژاپنی می گویند وقوع آن در ۱۰ هزار سال آینده احتمال دارد. اگر بیاید، کل زمین یک ساعت خواهد لرزید و بخش اعظم خشکی ها زیر آب می روند و کاملا نابود می شوند.
توجه داشته باشید که هر یک واحد که زلزله قوی تر می شود، قدرت تخریب آن به طور تصاعدی بالا می رود (که تا ۳۱ برابر هم گفته اند). به همین دلیل است که زلزله ۲ ریشتری قدرتی کمتر از انفجار ۴۵ کیلوگرم تی ان تی دارد ولی زلزله ۷ تا ۸ ریشتری، معادل انفجار ۱۰۰ بمب هیدروژنی انرژی آزاد می کند.
عمق زلزله
جایی که تکان سنگ ها رخ می دهد، هر چه به سطح زمین نزدیک تر باشد، عمق زلزله کمتر و خطر آن بیشتر است. آنچه درباره قدرت تخریب زلزله گفتیم، مربوط به زلزله هایی هستند که نزدیک سطح زمین رخ می دهند. بنابر این ممکن است زلزله ای به قدرت ۷ ریشتر در عمق ۳۰۰ کیلومتری زمین رخ دهد و خسارت بار نباشد ولی زلزله ۵.۵ ریشتری در عمق ۱۰ کیلومتری، مرگبار باشد
. عمق زلزله را به سه بخش تقسیم می کنند:
زلزله های عمیق:
بیش از ۳۰۰ کیلومتر از سطح زمین فاصله دارند.
زلزله های متوسط:
بین ۶۰ تا ۳۰۰ کیلومتر از سطح زمین فاصله دارند.
زلزله های کم عمق :
کمتر از ۶۰ کیلومتر
علاوه بر عمق زلزله، مسائلی مانند جنس خاک، دوری و نزدیکی به گسل، شیب سطح و ... در تعیین قدرت تخریب یک زمین لرزه، موثرند.
عوامل موثر در شدت خسارات
-
شدت و بزرگای زمین لرزه
- فاصله کانون زلزله از سطح زمین
- فاصله کانون زلزله تا مناطق مسکونی
- تراکم جمعیت در مناطق زلزله زده
- مدت زمان وقوع زمین لرزه برحسب ثانیه
- زلزله در چه ساعتی از شبانه روز رخ داده است.
- نوع امواج تولیدی توسط زلزله
- میزان شتاب ایجاد شده توسط زمین لرزه
نظر شما