بنا به حدیث شریف علوی که می‌فرماید «تَکَلّموا تُعرَفوا، فإنّ المَرءَ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِه» یعنی سخن گویید تا شناخته شوید زیرا آدمی در زیر زبان خود پنهان است؛ برای فهم شخصیت حضرت زهرا(س) لازم است بیش از هر چیز به گفته‌های آن بزرگوار مراجعه کنیم. هر چند احادیث ایشان به دلایلی مختلف ازجمله کوتاهی عمر گرانبهایی که داشتند خیلی نیست، اما اگر خوب دقت شود می‌توان گفت همین کلمات اندک باقی مانده از آن حضرت(س) حاکی از علم سرشار و افق دید بسیار بلند ایشان است.

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام دکتر علیرضا موفق، پژوهشگر حوزه اخلاق و عرفان اسلامی درباره شخصیت بی‌نظیر علمی حضرت فاطمه زهرا(س) را در ادامه می‌خوانید.

خطبه فدکیه، سند علمی محکم حضرت زهرا(س)

دکتر موفق در ابتدا با بیان اینکه احادیث حضرت زهرای مرضیه(س) در موضوعی خاص و مفهومی محدود خلاصه نمی‌شود و کلیت آن مثال‌زدنی است، می‌گوید: حتی این کلیت به‌حدی است که از آن‌ها می‌توان به قوانین مهمی در علوم انسانی مانند عرفان و اخلاق دست یافت. در این احادیث با کمال ناباوری می‌‎توان به پاسخ بسیاری از معضلات و سؤالاتی که در سطح کلان این علوم وجود دارد، رسید. مطلب ایشان در این احادیث روی فرد، گروه یا نحله خاصی نیست و تمرکز بحث روی یک قانون و رابطه حقیقی میان مفاهیم و داده‌ها بنا شده است. شاید مشابه آن را در علوم تجربی بتوان به فرمول‌ها تشبیه کرد. مانند قوانین نیوتن درباره حرکت، وقتی کسی مانند نیوتن در علم فیزیک به بیان یک قانون علمی می‌پردازد، بدیهی است مطلب او تنها به یک بخشی از علم محدود نیست بلکه کل علم را دربرمی‌گیرد. اگر به سخنان حضرت زهرا(س) خوب دقت شود، به نظر می‌رسد ایشان کاملاً از این تسلط و اشراف علمی بر کل آموزه‌ها و معارف الهی برخوردار بودند و این امر با توجه به عمر کوتاهی که داشتند بی‌نظیر است.

او یادآور می‌شود: برای ما که قائل به عصمت ایشان هستیم، هضم این موضوع خیلی دور از ذهن نیست اما از نگاه بیرونی چه کسی قادر است بفهمد یک بانو که بنا به نظر مشهور بیش از 18 بهار از عمر شریفشان نگذشته بود، بتواند حرف‌هایی را مطرح کند که در چند علم سرآمد و حرف نخست به شمار آید. به‌طور نمونه اگر به خطبه فدکیه مراجعه کنید، شواهد بسیاری برای گفته فوق می‌توان معرفی کرد. ایشان خطاب به بزرگان قوم مطالبی را مطرح می‌کند که آن‌ها شرمنده شده و حتی اشکشان سرازیر می‌شود. مطالب از سوی ایشان آن‌قدر قوی، در سطح عالی، قاعده‌مند و مبتنی بر قوانین کلی و منظرهای بلند ارزشی بود که بزرگان و اصحاب پیامبر اکرم(ص) که سه برابر او عمر داشتند، با آن همه شوکت و مقام تأیید کردند و نتوانستند انکار کنند و تحت تأثیر عمیق سخنان ایشان قرار گرفتند. این موضوع در تاریخ اسلام و حتی تاریخ سایر ملل بی‌سابقه است.

عبادت خالصانه، راهی به سوی حضرت حق

این استاد اخلاق و عرفان اسلامی در پاسخ به این پرسش که شاید برخی خطبه فدکیه را یک استثنا بدانند، آیا نمونه‌های دیگری سراغ دارید، می‌گوید: در این باره به حدیثی اشاره می‌کنم که خارج از خطبه فدکیه است اما باز سطح فرمایش حضرت فاطمه(س) بسیار عالی است و به ارتباط مفاهیم و کلان‌نگری توجه دارند. ایشان می‌فرماید: «هر که عبادات و کارهای خود را خالصانه برای خدا انجام دهد، خداوند بهترین مصلحت‌ها و برکات خود را برای او تقدیر می‌کند».

حجت‌الاسلام موفق در توضیح نکات کلیدی این حدیث کوتاه یادآور می‌شود: حضرت زهرا(س) در این حدیث درصدد نشان دادن راهی به سوی حضرت حق است. به نظر می‌رسد ایشان می‌خواهند با طرح موضوع عبادت مخلصانه، مهم‌ترین راه به سوی حق را بیان کنند که در عرفان شیعی سرجمع راه‌ها به شمار می‌آید. شاید این یک تبیین واقعی برای همان طریق سماوی باشد که حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه به آن اشاره می‌کنند. می‌دانید از عرفان صوفی و عرفان‌های اهل کتاب تا عرفان‌های کاذبی که امروزه در تمام دنیا ازجمله کشور ما رواج یافته، همگی دنبال آن هستند راهی را به سوی حضرت حق بیان کنند. عده‌ای ریاضت‌های مختلف مطرح می‌کنند، عده‌ای هم به فکر جمع کردن طرفداران بیشتر هستند و راه‌های احیاناً لذت‌بخش را به پیروان خود معرفی می‌کنند. اینجاست که معرفی یک مسیر واقعی که حاصل تمام توصیه‌های آیات و روایات باشد، بسیار ارزشمند است.

سیر و سلوک عرفانی در آموزه‌های حضرت زهرا(س)

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که شاید برخی موافق این حد از برداشت نباشند، مثلاً حدیث درباره توحید سخنی نگفته در حالی که بسیاری از عرفای نامی مانند ابن‌ترکه و ملاصدرا بحث اصلی عرفان را توحید می‌دانند، تصریح می‌کند: اتفاقاً مسئله توحید کاملاً تبیین شده است. حضرت زهرای مرضیه(س) وصف اصلی عبادت برای سلوک الی الله را خلوص دانسته است. اگر این وصف نباشد عبادت نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه اصلاً تحقق نخواهد یافت. در حقیقت خلوص در حدیث فوق وصف تبیینی است نه تقییدی. علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیه ایاک نعبد در سوره حمد به این نکته ارزشمند تأکید می‌کند که عبادت تنها باید برای خدا باشد و الا اگر این خلوص رعایت نشود و شخص به‌ویژه برای خودش عبادت کند، مثلاً برای رسیدن به بهشت یا ترس از دوزخ عبادت کند، آن شخص عبادت نکرده است. شاید بتوان گفت حیثیت تبیینی توحید در همین نوع از عبادت معنی می‌شود، چون از خود فارغ شدن در عبادات بخشی از معنی عبادت است و کسی که توحید را رعایت نکند و برای تحقق آن به خودش توجه داشته باشد، اساساً عبادت را بدست نیاورده است. پس عبادت حبی که حضرت علی(ع) آن را عبادت احرار می‌نامد از نظر علامه تنها عبادتی است که واقعاً عبادت نامیده می‌شود و دیگر عبادت‌ها به طور تسامحی اسم عبادت دارند. حضرت زهرا(س) چنین عبادتی را مسیر سلوک الی الله می‌داند و هر قدر انسان در این مسیر حرکت کند در راه محبوب قدم برداشته است.