روزها تنها با نام‌ها و یادهای صالح متبرک نمی‌شوند؛ گاه اعمال صالح هستند که روزی را در تقویم، برجسته و مبارک می‌کنند. 24 ذی‌الحجه که در تقویم شیعی با روز مباهله پیوند خورده، عید مبارکی است که در آن امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، عالم بزرگ شیعه، نگارش یکی از میراث شیعه را به پایان رسانده است. میراثی مکتوب با عنوان مجمع‌البیان که یکی از مهم‌ترین تفسیرهای قران کریم است. تفسیری که دانشمندان شیعه و سنی همه آن را ستوده و  به عنوان یکی از منابع کهن تفسیری از آن یاد می‌کنند.

نامی در پیوند با حرم علی بن موسی‌الرضا(ع)

ما نامش را در پیوند با حرم مطهر امام رضا(ع) بارها شنیده‌ایم. بست شیخ طبرسی که زائران و مجاوران را به سمت حرم مطهر رضوی راهنمایی می‌کند. نام و نشانی که از دانشمندی بزرگ به یاد مانده است. فضل بن حسن طبرسی که پدر او را «فضل» می‌نامد، دوران کودکی و تحصیل را در همسایگی امام هشتم(ع) می‌گذراند. سال‌ها بعد به حوزه می‌رود و در ادبیات عرب، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام، سرآمد می‌شود و صاحبنظر. سیراب نمی‌شود و به فراگیری علوم جبر و حساب هم رو می‌آورد تا در این زمینه هم جزو صاحبنظران عصر خویش به حساب آید. امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طَبرِسی پس از 54سال زندگی در شهر مشهد، به دعوت آل‌زباره که از بزرگان سبزوار بوده و نسبت فامیلی با ایشان داشتند، به شهر سبزوار هجرت می‌کند و تا آخر عمر در آن وادی می‌ماند و به خاطر امکانات موجود درسبزوار موفق به تدریس و تألیف کتاب‌های بسیار و ترویج علوم دینی و تربیت شاگردان و عالمان علوم اسلامی می‌شود و تا پایان عمر در این شهر می‌ماند. پس از وفات، پیکرش پس از 25سال دوری از مشهدالرضا(ع)، عاقبت به مشهد بازمی‌گردد و در آرامگاهی در جوار حرم مطهر رضوی به نام غسلگاه یا قتلگاه به خاک سپرده می‌شود. مؤلف تاریخ بیهقی (ابوالحسن علی بیهقی) در مورد طبرسی گوید: این امام در نحو فرید عصر بود و در علوم دیگر به درجه افادت رسید.

تألیفی که آرزوی جوانی شیخ بود

بزرگی که گفته می‌شود از دوران جوانی در اندیشه تألیف تفسیری مبتکرانه با سبکی منحصر به‌فرد بود و عاقبت با تشویق یار و دوست نزدیکش محمد بن یحیی کار آن را آغاز کرد. اثری که همان‌طور که شرحش آمد، یکی از مهم‌ترین و مشهورترین تفاسیر کهن است. شیخ شلتوت، مفتی بزرگ اهل سنت است و دانشمند کشور مصر در مقدمه‌ای که بر این تفسیر نگاشته، می‌نویسد: «مجمع البیان در میان کتاب‌های تفسیری بی‌همتاست. این تفسیر با گستردگی، ژرفا و تنوع در مطالب و تقسیم، تبویت و ترتیب، دارای ویژگی و امتیازی است که در میان تفاسیر پیش از او بی‌نظیر و در میان آثار پس از آن کم‌نظیر است». همچنین آمده‌است شیخ طبرسی، خود در مقدمه این کتاب در مورد نگارش این تفسیر چنین می‌گوید: «آستین همت بالا زدم و نهایت جد و جهد را به‌کار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام دربردارد و از خدشه‌هایی که مبطلان آن مطرح کرده‌اند سخن گفته و سخنی را آورده‌ام که تنها اصحاب ما  رضی الله عنهم متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول و فروع و معقول و منقول به‌گونه‌ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل دربردارد؛ زیرا اندیشه‌های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی».

تفسیری با نظم و اسلوب مثال زدنی

او در تفسیر روشی منظم دارد؛ ابتدا به ذکر قرائت‌های مختلف در مورد آیه می‌پردازد و استدلال‌هایی را که هر قرائت بدان استناد کرده، می‌آورد و پس از آن به توضیح لغات و بیان اعراب می‌پردازد و در پایان، معانی و مفاهیم آن‌ها را بیان و اسباب نزول و داستان‌هایی را که مرتبط به آیات است، نقل می‌کند. بدین ترتیب، تفسیر شیخ حقیقتاً از بهترین نظم و ترتیب ممکن برخوردار است. او در مورد تفسیرش می‌گوید: در آغاز هر سوره، مکی و مدنی بودن آن را یادآور شدم. سپس اختلاف تعداد آیات و فضیلت تلاوت آن‌ها و اختلاف قرائات و علل و استدلال‌های مربوط به آن را بیان کردم و پس از آن به لغات، اعراب و موارد مشکله، اسباب نزول، معانی و احکام و تأویلات، داستان‌ها و ابعاد آن و انتظام و ترتیب آیات پرداختم. سپس همه دلایل آشکار و حجت‌های واضح و اقوال استوار را در خصوص اصالت عربیت و درستی اعراب و نیز درباره معانی و مشکلات آن آوردم. این کتاب، بحمدالله ستونی استوار برای ادیبان، پشتوانه‌ای سرشار برای نحویان، مایه بصیرت و بینایی برای خوانندگان، ذخیره‌ای مناسب برای متعبدان، دلیلی محکم برای متکلمان، محدثان و فقیهان و وسیله‌ای کارساز برای واعظان است».

به گفته کارشناسان، سبک و شیوه تدوین این تفسیر در میان همه تفسیرهای فریقین و فارسی و عربی بی‌سابقه و بی‌نظیر بوده و با نظمی‌ متین و مرتب و با روش علمی‌ و ساده بین تمامی‌تفسیرهای موجود از منزلت خاصی برخوردار است.

خبرنگار: آزاده خلیلی