پدر حضرت عبدالعظیم(ع) یعنی عبدالله بن علی، در زمره ساداتی بود که مظلومانه و در دوره هارون عباسی به شهادت رسید؛ زمانی که هنوز چند ماهی از ولادت سیدکریم نمی‌گذشت.

علم‌آموزی در محضر امام جواد(ع)
و امام هادی(ع)
هر چند که عبدالعظیم با چهار امام معصوم(ع) هم‌عصر بود، اما او بیشتر از محضر دو امام معصوم یعنی امام جواد(ع) و امام هادی(ع) کسب فیض کرد. عبدالعظیم(ع) با عنایت پروردگار، از هوش و فراستی کم‌نظیر برخوردار بود و این موضوع، در کنار تلاش دائم وی برای تهذیب نفس، سیدکریم را به برجسته‌ترین شاگرد مکتب اهل‌بیت(ع) در دوران خودش تبدیل کرد. روایت‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد ایمان و اعتقادات وی مورد تأیید امامان(ع) قرار داشته ‌است. حدیث «عرض دین» را می‌توان یکی از مهم‌ترین روایت‌ها در این زمینه دانست. در این حدیث مشهور، حضرت عبدالعظیم(ع) اعتقادات خود را به امام زمانش، حضرت امام هادی(ع) عرضه و از ایشان تأیید یا اصلاح آن را درخواست می‌کند و امام(ع) پس از شنیدن اعتقادات وی، او را با جمله: «مرحبا بر تو ای اباالقاسم، به راستی که تو از دوستان ما هستی» خطاب قرار می‌دهد.
افزون بر این، حضرت عبدالعظیم(ع) از اصحاب صاحب سرّ معصومین(ع) و حامل و امانتدار دانش آن بزرگواران بود. ابوحمّاد رازی از اهالی ری و یکی از شیعیان امام هادی(ع)، به محضر ایشان شرفیاب شد تا پرسش‌هایی را مطرح کند. امام(ع) پس از پاسخ دادن به پرسش‌های ابوحمّاد، به وی فرمود: «ای اباحمّاد، هر وقت برایت، در منطقه خودت، پرسشی درباره مسائل دینی پیش آمد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان». وجود چنین شاگرد فقیه و دانشمندی در آن دوره که عصر اوج‌ گرفتن اختناق و محدودیت شدید شیعیان بود و متوکل عباسی از هیچ کاری برای ضربه زدن به پیروان مذهب اهل‌بیت(ع) فروگذاری نمی‌کرد، برای جامعه شیعه یک فرصت مغتنم و برکتی بزرگ محسوب می‌شد. اهمیت این موضوع، وقتی که بدانیم دسترسی به امام(ع) از سوی عمّال خلیفه عباسی به شدت محدود شده و آن ‌حضرت در محله «عسگر» و پادگان نظامی تحت نظر بود، بیشتر آشکار می‌شود.

نگارش آثار حدیثی
حضرت عبدالعظیم(ع) افزون بر فعالیت‌های تبلیغی در راستای نشر آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، برای تدوین دقیق‌تر این مباحث، به نگارش کتاب نیز می‌پرداخت. نجاشی در کتاب «رجال» خود، به اثری از حضرت عبدالعظیم(ع) با نام «خطب امیرالمؤمنین(ع)» اشاره و شیخ طوسی نیز در کتاب «الفهرست» به برخی از مکتوبات حضرت عبدالعظیم(ع) اشاره می‌کند. علمای شیعه از وی به عنوان یکی از برجسته‌ترین محدثان تاریخ تشیع یاد می‌کنند. صاحب بن عبّاد وی را «کثیر الحدیث و الروایه» می‌داند. در برخی آثار روایی شیعه، تعداد احادیث نقل شده از حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) را افزون بر ۱۲۰حدیث دانسته‌اند، اما به نظر می‌رسد آمار روایت‌هایی که از وی نقل شده ‌است، بسیار بیشتر باشد؛ چرا که او بخش مهمی از عمر حدوداً ۸۰ساله خود را صرف جمع‌آوری و نشر احادیث اهل‌بیت(ع) کرد.

هجرت به ری
سخت‌گیری نسبت به دوستداران اهل بیت(ع) به خصوص در دوره متوکل عباسی، به اوج خود رسید. حضرت عبدالعظیم(ع) و جمعی دیگر از وابستگان امامان(ع)، در پی اتخاذ چنین رویکردی از سوی خلیفه عباسی، ناچار از عراق و حجاز به سمت ایران و سایر نواحی دوردست هجرت کردند. ظاهراً حضرت عبدالعظیم(ع) در سال‌های پایانی عمر به ری هجرت کرده ‌است. نجاشی در ادامه نوشته‌های خود درباره حضرت عبدالعظیم(ع) می‌نویسد: «حضرت عبدالعظیم(ع) ناچار شد مخفیانه وارد ری شود و در سرداب منزل یکی از شیعیان، در محله «سکه الموالی» شهر ری، اقامت کند... گاهی اوقات به صورت مخفیانه به زیارت مزاری می‌رفت که می‌گفت مدفن یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) است. خبر ورود حضرت عبدالعظیم(ع) به ری، به تدریج در میان شیعیان منتشر شد و دیری نپایید که بیشتر مردم ری با وی و جایگاه و منزلت دینی و علمی‌اش آشنا شدند». روایت احمد بن محمد برقی از چگونگی ورود حضرت عبدالعظیم(ع) به ری نشان می‌دهد که او حتی در این شهر نیز از امنیت لازم برخوردار نبوده‌ است و ظاهراً مأموران خلیفه عباسی همه جا در پی او بوده‌اند. با این حال، حضرت عبدالعظیم(ع) در این مدت نیز پاسخگوی پرسش‌های علمی و دینی مردم بود. این سیدکریم و محدث جلیل‌القدر، سرانجام پس از تحمل بیماری، در ۱۵ شوال سال ۲۵۲قمری دار فانی را وداع گفت و در مکانی که امروز حرم مطهر او قرار دارد، به خاک سپرده شد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت