این، نقشه حرم مطهر رضوی است که درست ۱۰۳ سال پیش یعنی سال ۱۳۴۲ قمری به همت یک مهندس ایرانی رسم شده است. «عبدالرزاق‌خان مهندس بغایری» که قرار بود در سفر به خراسان، همراه هیئتی از شوروی سابق، مرز شمال شرقی ایران و شوروی (ترکمنستان فعلی) را مشخص کنند، در توقفش در مشهد بیکار نمی‌نشیند و به ترسیم نقشه‌ای از موقعیت اماکن متبرکه رضوی مشغول می‌شود. او نقشه ناتمامش را با خود به تهران می‌برد و در آنجا کامل می‌کند. عبدالرزاق‌خان سپس یک نسخه از این نقشه را به آستان مقدس رضوی تقدیم می‌کند. این نقشه که به شماره ۶۲۲۵۸ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، با همکاری «کاظم جهانگیری» کارشناس اطلاع‌رسانی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اختیار روزنامه قدس قرار گرفته است.
مهندس پیشگام در نقشه‌برداری
عبدالرزاق‌خان مهندس بغایری از استادان ریاضی و مهندسی در مدرسه دارالفنون و پیشگامان فن نقشه‌برداری و علم جغرافیا در ایران بوده؛ از طایفه‌ای ترک به نام «بغایری».
بغایری طایفه‌ای ترک از طوایف معروف ایل «گرایلی» خراسان است. سابقه حضور آنان در برخی مناطق خراسان به دوره ایلخانیان مغول می‌رسد. گرایلی‌ها که بغایری نیز تیره‌ای از آن‌ها هستند احتمالاً همراه هلاکوخان به خراسان آمده‌اند. این مردم در بخش‌هایی از «بام و صفی‌آباد» (بین فاروج و اسفراین) و در بعضی روستاهای نیشابور و سبزوار زندگی می‌کنند. در منابع روزگار نادرشاه افشار بارها از «غازیان بغایری» نام برده شده است.
کلنل «ادوارد ییت» از شخصیت‌های برجسته استعمار انگلیس در هند، در سفرنامه خود به خراسان، نوشته است: «تمامی ناحیه بام و صفی‌آباد در اشغال ترک‌های بغایری بود که شمار آن‌ها به هزارو۳۰۰ خانوار می‌رسید. اینان دو تیره بودند، تیره‌ای که جزو «بام» محسوب می‌شد ۸۰۰ خانوار و تیره‌ای که بخشی از «صفی‌آباد» بود ۵۰۰ خانوار جمعیت داشت. تیره دوم را «سرخسی» هم می‌گفتند، به این خاطر که از «سرخس» آمده بودند. هر دو تیره تا همین نسل اخیر نیز رؤسایی از خود داشته‌اند. در حال حاضر نوادگان این رؤسا نه صاحب موقعیتی هستند و نه قدرتی».
یک عمر نقشه‌برداری
عبدالرزاق‌خان مهندس، پسر «ملا محمدمحسن» در اصفهان (در برخی منابع در سبزوار) متولد شد. تحصیلات اولیه را نزد پدرش آموخت و پس از آن وارد دارالفنون تهران شد. پدرش می‌خواست عبدالرزاق پزشک شود اما او عاشق ریاضیات و نجوم بود. در دارالفنون، در همه کلاس‌هایی که «عبدالغفار نجم‌الدوله» ستاره‌شناس و ریاضیدان برجسته ایرانی تدریس می‌کرد، حضور داشت. عبدالرزاق پس از ۶سال در رشته مهندسی و نقشه‌برداری از این مدرسه دانش‌آموخته شد و شد «عبدالرزاق مهندس».
او پس از پایان تحصیل، به تدریس ریاضیات و جغرافیا مشغول شد. همچنین در مدرسه علوم سیاسی وزارت خارجه نیز از همان ابتدای برپایی آن به تدریس جغرافیا و هیئت مشغول بود. بغایری در مأموریت‌های فراوانی برای تعیین خطوط مرزی و نقشه‌برداری از مرزهای ایران مشارکت داشته است. وی دختر میرزا محمدحسین فروغی (خواهر محمدعلی فروغی، ادیب و رجل سیاسی عصر پهلوی) را به همسری اختیار کرد.
ترسیم نقشه ایران، تعیین انحراف قبله، تهیه «نقشه پنج قاره عالم»، «نقشه تهران» و ساختن قطب‌نمای قبله‌نما بخشی از فعالیت‌های عبدالرزاق‌خان مهندس است.
او غیر از نقشه‌های رسمی، به سفارش دولت یا اشخاص، نقشه‌های بسیاری ترسیم کرد، ازجمله نقشه «محله اختیاریه» که نخستین نقشه مستقل وی بود؛ نقشه «خیابان لاله‌زار» به سفارش ناصرالدین شاه، نقشه شهر جدید قوچان، نقشه شهر تهران به همراه محلات آن بر اساس فعالیت‌های ۱۴ ساله، نقشه «محله دولت» در جواب «ناصرالملک نایب‌السلطنه» برای اثبات اینکه مهندسان ایرانی می‌توانند بدون کمک اروپاییان نقشه‌هایی در مقیاس بزرگ تهیه کنند و نیز نقشه «رستم‌آباد» و «عباس‌آباد» به سفارش «ملک‌تاج نجم‌السلطنه» مادر دکتر محمد مصدق. بغایری دستی هم در هنر داشته و نقاشی هم می‌کرده؛ حتی شعر هم می‌گفته است. عبدالرزاق‌خان همچنین کتاب‌های «اصول علم جغرافیا»، «معرفه‌القبله» و «ما مهندس داریم» را هم به رشته تحریر درآورده است. او در بالاترین درجه نظامی خود، به سرتیپی رسید. وی سرانجام ۱۹ اردیبهشت ۱۳۳۲ در ۸۴سالگی درگذشت و پیکرش را در گورستان ابن‌بابویه، در مقبره خانوادگی فروغی به خاک سپردند.
نظر شما